In februari 2022 startte de Tweede Kamer een enquête om te onderzoeken hoe de overheid de afgelopen jaren fraude bestreden heeft en welke gevolgen dat voor burgers heeft gehad. De enquêtecommissie bouwde onder andere voort op het werk van de parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag. In december 2020 maakte deze commissie met haar eindrapport Ongekend onrecht duidelijk wat er tijdens het toeslagenschandaal gebeurde. De nieuwe enquête moest antwoord geven op de vraag waarom dit op deze manier heeft kunnen gebeuren.
Blind voor mens en recht
De enquêtecommissie gaf haar eindrapport de titel Blind voor mens en recht. Bij de presentatie ervan zei commissievoorzitter Michiel van Nispen (SP):
Het is de kern van wat er is gebeurd. In een verhard politiek en maatschappelijk klimaat zijn de drie staatsmachten blind geweest. Blind voor mens en recht. Want als je mensen een brief stuurt dat ze in korte tijd 125.000 euro terug moeten betalen, als je mensen die niet gefraudeerd hebben wel zo behandelt, als je wetten maakt en goedkeurt zonder oog te hebben voor de gevolgen voor mensen, als mensen zelfs in de rechtszaal geen rechtvaardigheid konden afdwingen, dan is er sprake van blindheid, bij alle staatsmachten.
Schending grondrechten
De commissie komt tot de conclusie dat een systeem van sociale zekerheid en toeslagen dat bedoeld is om mensen te ondersteunen, diezelfde mensen de vernieling in heeft geholpen:
Het kabinet en het parlement hebben gefaald, de uitvoering heeft onrechtmatig gehandeld en de rechtspraak is tekortgeschoten in het bieden van bescherming aan mensen. Hierdoor zijn grondrechten van mensen geschonden en is de rechtsstaat terzijde geschoven.
Een van de belangrijke deelconclusies is dat de grondrechten op het gebied van de eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer en de gelijke behandeling bij het gebruik van gegevens voor fraudebestrijding zijn geschonden.
Aanbevelingen
Na een verklaring voor wat er is gebeurd, stelt de commissie vast dat de patronen die eraan ten grondslag lagen, nog steeds aanwezig zijn en dat zonder de juiste maatregelen, veranderingen en waarborgen een volgend schandaal zomaar weer kan gebeuren.
De enquêtecommissie komt met een aantal aanbevelingen om dat te voorkomen:
- Alle staatsmachten moeten oog hebben voor de belangen van mensen. Dat begint bij een sterkere rechtsstaat waarin de grondrechten worden gerespecteerd.
- De overheid moet ervoor zorgen dat mensen nooit meer onevenredig hard kunnen worden geraakt.
- Mensen moeten in contact kunnen komen met de overheid. In de sociale zekerheid mogen fouten niet meer als fraude worden behandeld.
- De toegang tot juridische bijstand zijn laagdrempelig zijn voor mensen die het niet eens zijn met een beslissing van de overheid.
- Kamerleden dienen hun wetgevende en controlerende rol goed en gedegen in te vullen.
Versterking rechtsstaat
Als een belangrijke maatregel om de rechtsstaat te versterken stelt de enquêtecommissie voor dat je de grondwettigheid van wetten eerst zou moeten toetsen. Zo voorkom je wetten die inbreuk kunnen maken op de grondrechten van mensen.
Een andere aanbeveling is het pleidooi van de commissie om de Afdeling bestuursrechtspraak af te splitsen van de Raad van State. Op deze manier zou je een einde kunnen maken aan de dubbelrol van de Rad van State als adviseur van parlement en regering en als bestuursrechter.
